مسئلۀ جمعیت در برنامهریزی آیندۀ کشورها بهعنوان امری بنیادین تلقی میشود و براساس اطلاعات سرشماری سال ۱۳۹۰ میزان باروری در کل کشور ۱/۲ فرزند به ازای هر زن میباشد و بر اساس روند فعلی باروری، رشد جمعیت در سالهای ۱۴۱۵-۱۴۲۰ به حدود صفر خواهد رسید.
با توجه به اینکه شیوع ناباروری ۱۵-۱۰% میباشد، این موضوع عامل نگرانی تمام جوامع پیشرفته و در حال توسعه تلقی میشود. ناباروری بهصورت عدم باروری پس از یک سال رابطۀ جنسی بدون استفاده از روشهای پیشگیری تعریف میشود.
قابلیت باروری (Fecundability)، بهصورت شانس بارداری در هر چرخۀ قاعدگی تلقی میگردد. تقریبا ۲۵-۱۵% از زوجهای سالم و جوان طی یک چرخۀ قاعدگی بارور میشوند و احتمال باروری بهطور واضح طی سال اول عدم باروری کاهش مییابد. بهطوری که میزان باروری پس از هفت چرخۀ قاعدگی به کمتر از ۱۰% میرسد و در طی چرخۀ دوازدهم قاعدگی تنها ۳% زوجها بارور میشوند.
در این راستا اگرچه به تعویق انداختن ارزیابی ناباروری برای زوجهای جوان و فاقد سابقۀ بیماریهای تأثیرگذار بر باروری پس از یک سال عاقلانه است اما در زوجهای دارای سابقۀ بیماریهایی که میزان باروری را کاهش میدهند و یا دارای سن بالا هستند، بهتر است که با مراجعه به مرکز ناباروری کرج ارزیابی ناباروری زودتر آغاز شود و بررسیهای تشخیصی و درمانی ناباروری در خانمهای بالای ۳۰ سال پس از ۶ ماه تلاش ناموفق و عدم بارداری منطقی میباشد و هنگامی که یک و یا هر دو زوج دارای سابقۀ ابتلا به اختلالی با قابلیت کاهش میزان باروری باشند، این اقدامات باید بلافاصله آغاز گردد. لذا در نظر گرفتن سابقۀ بالینی و معاینۀ فیزیکی هر دو نفر و همچنین سن آنان ضروری میباشد.
باتوجه به اهمیت ناباروری و افزایش جمعیت و حفظ کانون خانواده، درمانهای آن نیز در اولویت جوامع قرار گرفته است. طی چند دهۀ گذشته، روشهای درمان موفقی برای تقریبا تمامی علل ناباروری بهوجود آمده و باعث امیدواری زوجهای مبتلا به این مشکل شده است. اولین نوزادی که با روش درمانهای پیشرفتۀ ناباروری متولد گردید، لوئیس براون میباشد که در سال ۱۹۷۸ در انگلیس و با روش باروری داخل آزمایشگاهی (IVF) چشم به جهان گشود و حوزۀ پزشکی تولیدمثل و ناباروری برای همیشه دچار تحول گردید و باعث امیدواری زوجهای بسیاری گردید و پس از آن کاربرد تکنیکهای تشخیصی و روشهای درمان ناباروری عمدتا بهدلیل افزایش آگاهی بیماران افزایش یافت.
علل اصلی ناباروری
اختلالات مردانه، اشکالات تخمکگذاری و نارسایی تخمدان، اختلالات لولۀ رحمی و ناباروری با علت غیرقابل توجیه (UEI) میباشد و سایر علل آن همانند آندومتریوز، ناهنجاریهای رحمی و مشکلات زناشویی و … شیوع کمتری دارند .
درمانهای مختلف ناباروری و روشهای پیشرفتۀ آن (ART) براساس علل ناباروری و شدت اختلال و سن و ضرورتهای زندگی زوج انتخاب میشود. درمانهای رایج در اختلالات خفیف ناباروری و متناسب با شرایط بیمار، شامل استفاده از روشهای تحریک تخمکگذاری و در صورت لزوم انجام تلقیح داخل رحمی اسپرم (IUI) میباشد و در مواردی که اختلال شدیدتر باشد و برحسب شرایط اسپرم، از درمانهای پیشرفتۀ ناباروری (ART) مانند باروری داخل آزمایشگاهی (IVF) یا روش تزریق داخل سیتوپلاسمی اسپرم (ICSI) استفاده میگردد.
بهمنظور انجام درمانهای فوق، پس از بررسیهایی که برای زوج نابارور انجام میشود، تخمدانهای بیمار با استفاده از پروتکلهای دارویی مناسب تحریک میگردد و سپس تحت بیهوشی، تخمک از تخمدانها خارج و در محیط آزمایشگاه، لقاح بهروش IVF یا ICSI انجام و پس از تشکیل جنین، حداکثر ۶ روز پس از بارورسازی، جنین به دستگاه تولیدمثل و رحم بیمار منتقل میگردد و پس از گذشت ۲ هفته، تست بارداری انجام میشود.
میزان موفقیت روشهای ART و وقوع حاملگی با افزایش سن مادر و شدت اختلال اسپرم کاهش مییابد، بهطوری که میزان موفقیت در مواردی که از جنینهای غیر اهدایی و از تخمک یا اووسیت بیمار استفاده میشود، ۳۵-۳۰% میباشد.
همانند تمام روشهای تشخیصی و درمانی پزشکی، عوارض و خطراتی نیز بیماران حیطۀ تولیدمثل و ناباروری را مورد تهدید قرار میدهند که خوشبختانه با توسعه و تولید داروهای نوترکیب و انتخاب پروتکلهای مناسب تحریک تخمکگذاری، ازبروز و شدت عوارض کاسته شده است. این عوارض شامل: تحریک بیشازحد تخمدان (OHSS)، حاملگی چند قلویی و عوارض جراحی و بیهوشی میباشد.
با پیشرفت درمانهای ناباروری و به موازات آن روشهای حفظ باروری با استفاده از انجماد اسپرم، تخمک و جنین و انجماد بافت تخمدان و بیضه در بیماران سرطانی و یا بیماران متقاضی تأخیر در بارداری نیز توسعه یافت و امید به داشتن فرزند در این بیماران افزایش یافته است.
همچنین در کنار درمانهای پیشرفتۀ ناباروری، اقدامات دیگری نیز برحسب شرایط بیمار و شدت اختلال ارائه میگردد که شامل: اهداء جنین، اهداء تخمک، تشخیص اختلالات ژنتیکی و یا تشخیص جنسیت جنین پیش از انتقال به داخل رحم (PGD)، آسپیراسیون اسپرم از اپیدیدیم از طریق پوست (PESA) و برداشت اسپرم از بیضه (TESE) و رفع اختلالات و ناهنجاریهای رحم ولولههای رحمی با استفاده از روشهای جراحی لاپاراسکوپی و هیستروسکوپی میباشد.
چه زمانی میگوییم خانمی نابارور است؟
ناباروری بهمعنای عدم توانایی در بارداری پس از یکسال تلاش است، همچنین خانمهایی که باردار میشوند، اما قادر به نگهداری از جنین در رحم خود نیستند، ممکن است دچار ناباروری باشند.
بارداری باید طی مراحل و فرایندی درست انجام گیرد تا بتوان بارداری موفق و بدون مشکلی را تجربه کرد:
- در واقع باید بدن خانم تخمک را از تخمدانهای خود آزاد کند (تخمکگذاری).
- تخمک آزاد شده باید از طریق لوله فالوپ به سمت رحم وارد شود.
- اسپرم مرد، طی مسیر به تخمک بپیوندد و تخمک را بارور کند.
- تخمک بارور شده به قسمت داخلی رحم بچسبد (لانه گزینی).
در صورتی که در هریک از مراحل ذکر شده خللی وارد شود، ناباروری رخ میدهد.
آیا مشکل ناباروری همیشه از سوی خانم است؟
خیر، نمیتوان گفت ناباروری همیشه از سوی خانمهاست، در واقع هم مرد و هم زن میتواند علت نازایی و ناباروری باشند. تحقیقات انجام شده در این خصوص نشان میدهد، حدود یک سوم از ناباروریها از سوی آقایان بوده است.
علاوه بر این، در مواردی یک فرد بهتنهایی عامل اصلی چنین مشکلی نبوده است، در واقع هم آقا و هم خانم هردو منجر به ناباروری شدهاند، گاهی نتوانستهاند علت دقیق چنین مشکلی را متوجه شوند.
چه عواملی منجر به ناباروری در آقایان میشود؟
عوامل مختلفی میتواند منجر به ناباروری آقایان شود که در ادامه همه موارد را ذکر خواهیم کرد:
- مشکلی به نام واریکسول، این اتفاق زمانی رخ میدهد که رگهای روی بیضه بسیار بزرگ باشد و باعث گرم شدن بیضه شود. این گرما میتواند بر تعداد و شکل اسپرم تاثیرگذار باشد.
- عوامل دیگری که موجب کاهش اسپرم یا عدم تولید اسپرم در آقایان شود.
- حرکات اسپرم، میتواند بهدلیل شکل ظاهری اسپرم متفاوت باشد، گاهی اوقات صدماتی و جراحتهایی که به آقایان وارد میشود، میتواند بهطور کلی تولید اسپرم را مسدود کند.
- برخی مواقع آقایان با مشکلاتی که بر اسپرم آنها تاثیر میگذارد، متولد میشوند. برخی از مشکلات بهدلیل بیماری یا آسیبدیدگی در افراد به وجود میآید، بهعنوان مثال فیبروز کیستیک اغلب منجر به ناباروری در آقایان میشود.
چه عواملی خطر ناباروری در آقایان را افزایش میدهد؟
سبک زندگی هر فرد در باروری و ناباروری تاثیرگذار است. مواردی که میتواند بر کاهش تعداد اسپرم در آقایان موثر باشد، شامل موارد زیر است:
- مصرف الکل
- مصرف مواد مخدر
- سیگار کشیدن
- سن
- سموم محیطی، مانند سرب و دفع آفات
- اوریون، بیماری کلیوی و مشکلات هورمونی
- پرتودرمانی و شیمیدرمانی
- مصرف برخی از داروهای خاص
چه عواملی منجر به ناباروری در خانمها میشود؟
بیشتر عواملی که میتواند منجر به ناباروری خانمها شود، مربوط به تخمکگذاری است. در واقع زمانی که تخمکگذاری رخ ندهد، به این معنی است که هیچ تخمکی برای بارور شدن وجود ندارد. با وجود برخی از نشانهها، مانند قاعدگی نامنظم میتوان متوجه عدم تخمکگذاری در خانمها شد.
مشکلات تخمکگذاری بر اثر بیماری تخمدان پلی کیستیک در افراد ایجاد میشود. این بیماری بهدلیل عدم تعادل هورمون است که میتواند در تخمکگذاری طبیعی خلل وارد کند. نارسایی اولیه تخمدان، از دیگر مشکلاتی است که در ناباروی افراد تاثیرگذار است. در واقع این بیماری بهگونهای است که تخمدان قبل از ۴۰ سالگی کار خود را متوقف میکند.
از دیگر مواردی که کمتر موجب ناباروری در خانمها میشود میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- لولههای فالوپ بهدلیل بیماری التهاب لگنی، آندومتریوز یا جراحی برای حاملگی خارج از رحمی مسدود شده است.
- فیبرومهای رحمی که تودههای غیر سرطانی هستند.
- مشکلات رحمی
چه عواملی خطر ناباروری را در خانمها افزایش میدهد؟
- سن
- سیگار کشیدن
- مصرف بیش از حد الکل
- رژیم غذایی نامناسب
- استرس
- اضافه وزن یا کمبود وزن
- عفونتهای مقاربتی
- مواردی که منجر به تغییرات هورمونی در افراد میشود، مانند تخمدان پلی کیستیک و نارسایی اولیه تخمدان
سن چه تاثیری بر باروری افراد دارد؟
بسیاری از افراد تمایل دارند که در سنین بین ۳۰ تا ۴۰ سالگی اقدام به بارداری کنند. به همین جهت میتوان گفت سن، یکی از دلایل ناباروری در افراد است. در ادامه تاثیر افزایش سن بر باروری را توضیح خواهیم داد:
- تخمدانها قادر به آزاد کردن تخمکها نیستند.
- تعداد تخمک در این خانمها کمتر است.
- تخمکهای آزاد شده کاملا سالم نیستند.
- با افزایش سن احتمال بسیاری از بیماریها که منجر به ناباروری میشود، بسیار بیشتر است.
- احتمال سقط جنین در این افراد بیشتر است.
تا چه مدت خانمها باید قبل از مراجعه پزشک برای باردار شدن تلاش کنند؟
اغلب پزشکان توصیه میکنند، حداقل یکسال باید تلاش برای بارداری انجام شود. خانمهای ۳۵ ساله و افرادی که سنین بیشتری دارند، باید پس از ۶ ماه تلاش برای بارداری به پزشک مراجعه کنند. پس از ۳۰ سالگی شانس خانم برای بارداری هرساله کاهش مییابد.
همچنین برخی از مشکلات میتواند خطر ناباروری را در افراد افزایش دهد که در صورت بروز هریک از موارد باید هنگام مراجعه به پزشک با او درمیان بگذارید:
- قاعدگی نامنظم یا توقف قاعدگی
- قاعدگی بسیار دردناک
- آندومتریوز
- بیماری التهابی لگن
- تجربه بیش از یک مرتبه سقط جنین
به خانمها توصیه میشود در صورت تجربه هریک از موارد، قبل از اقدام به بارداری مشکلاتشان را با متخصص زنان را در میان بگذارند، پزشک درمان و مراقبتهایی را به شما پیشنهاد میدهد تا بارداری موفق و بدون مشکلی را تجربه کنید.
سه دسته از بیماریهای تخمدان، باعث نازایی میشود. بیماریهایی مانندِ:
نارسایی زودرس تخمدان
علایم
گُرگرفتگی و قاعدگی نامنظم و با فاصلههای زیاد.
آزمایش
استروژن پایین، FSH ،LH بالا در حد بعد یائسگی، بررسی بیماریهای طبی و دیگر نارساییهای زودرس تخمدان که معمولاً غیرقابل برگشت است.
به این نکته توجه داشته باشید که گاهی اوقات، تخمکگذاری خودبهخود اتفاق میافتد و باعث بروز حاملگی میشود.
درمان نازایی
فناوری کمک باروری و داشتن تخمک، IVF یا تخمک اهدایی، انتقال جنین، فرزندخواندگی.
کاهش ذخیرۀ تخمدان، قاعدگی تأخیر یافته یا نامنظم
علائم
با افزایش سن، کیفیت تخمدان کاهش مییابد و باعث کاهش موفقیت در باروری میشود.
تشخیص
بالا بودن FSH روز سوم و سن بالا.
درمان نازایی
چند روز پس از تحریک تخمکگذاری، میتوان IUI یا IVF انجام داد.
سندرم تخمدان پلیکیستیک یا PPOD
علایم
تخمکگذاری یا عدم تخمکگذاری در نتیجۀ نازایی، موی زائد مردانه، جوش و چاقی هم ممکن است در اثر ابتلا به این بیماری در فرد بروز کند.
تشخیص
سونوگرافی تخمدان، آزمایش هورمونی LH_FSH بالا، انسولین بالا.
درمان
کاهش وزن در افراد چاق، درمان موی زائد با لیزر، وکس یا درمان دارویی. درمان قاعدگی نامرتب، درمان دارویی نازایی تحتنظر پزشک، شامل داروهای حساسکننده به انسولین مثل متفورمین است و چنانچه به درمان جراحی با لاپاراسکوپی نیاز بود، باید به صلاحدید پزشک معالج انجام شود.
حفظ باروری
حفظ باروری در مردان
انجماد و نگهداری اسپرم برای مدت طولانی، قبل از آغاز شیمیدرمانی، پرتودرمانی، عملهای جراحی بیضه، درمان بیماریهای اتوایمیون و حتی جهت حفظ باروری در افراد در معرض سموم، مواد شیمیایی مضر، آلودگیهای شغلی و در مردانی که با افزایش سن با کاهش قدرت باروری مواجه میشوند، قابل انجام است.
اسپرمهای فریز شده سالها پس از انجماد، خارج شده و جهت IUI یا IVF به کار گرفته میشوند. همچنین از انجماد نمونههای بافت بیضه کودکان قبل از سن بلوغ، استفاده میشود. هرچند که انجام آن بهسادگی دادنِ یک نمونه مایع منی و فریز اسپرم نیست و کارایی این روش هنوز احتیاج به تحقیقات و پیشرفتهای بیشتری دارد، اما امید به موفقیت آن زیاد است.
حفظ باروری در زنان
بسیاری از زنان بالای چهل سال بر این باورند از آنجایی که سیکل قاعدگی مرتبی دارند، به آسانی باردار میشوند. اگرچه زنان بالای چهل سال نیز میتوانند باردار شوند، اما باروری آنها در مقایسه با زنان جوان، بسیار مشکلتر و دارای تفاوتهای عمده است، کمیت و کیفیت تخمکها با افزایش سن کاهش مییابد. موفقیت روشهای کمک باروری نیز، با افزایش سن رابطه معکوس دارد.
خوشبختانه با پیشرفت علم پزشکی در زمینه تشخیص و درمان سرطان، شاهد افزایش طول عمر بسیاری از این بیماران هستیم، اما بایستی به این نکته نیز توجه داشته باشیم که بسیاری از این درمانها نظیر شیمیدرمانی، پرتودرمانی و جراحی با آسیب جدی به ارگانهای تناسلی و از بین بردن ذخایر تخمدان و در نتیجه ناباروری همراه هستند. خوشبختانه با کمک روشهای نوین حفظ باروری، امکان ذخیره تخمک، جنین و حتی بافت تخمدان در دختران مجرد فراهم شده است.
بنابراین بهتر است در صورتی که هنوز ازدواج نکردهاید یا بهدلیل ادامه تحصیل، شرایط اقتصادی یا حتی درمان بیماری، بچهدار شدن را به تعویق انداختهاید، به فکر استفاده از روشهای حفظ باروری، مانند فریز و ذخیره تخمک یا جنین باشید.
سلام امکان تعیین جنسیت هم وجود داره؟