مشکلات رحمی و ناباروری

این مقاله که به کوشش پزشکان فوق تخصص و متخصص زنان کرج در بیمارستان مریم تهیه شده است، مشکلات رحمی و ناباروری را بررسی کرده‌اند.

بسیاری از خانم‌ها از ناهنجاری‌‌های رحمی خود اطلاع ندارند؛ چراکه اغلب ناهنجاری‌های رحم تأثیری در بارداری نداشته و فقط برخی از انواع آن می‌توانند خطر سقط جنین یا زایمان زودرس ایجاد کنند.

ناهنجاری‌ در شکل ظاهری نیز می‌تواند باعث سقط جنین شود و گاهی علت اصلی سقط مکرر باشد. این مشکلات رحمی و ناباروری اغلب پس از هیستروسکوپی، هیستروسالپنگوگرافی یا لاپاراسکوپی تشخیص داده می‌شوند. در ادامه شما را با انواع ناهنجاری‌های رحم آشنا خواهیم کرد.

رحم سپتوم‌دار (پرده‌دار)

شایع‌ترین ناهنجاری ساختار رحم است. یک دیوارۀ عضلانی به نام سپتوم داخل حفره رحم کشیده شده و فضای داخل آن را تقسیم می‌کند. اگر تخمک بارور شده روی سپتوم جایگزین شود، خطر سقط جنین را به همراه دارد و همچنین خطر زایمان زودرس در این خانم‌ها افزایش می‌یابد. به رحم سپتوم‌دار، رحم دیواره دار نیز گفته می‌شود.

تشخیص و درمان

درمان سپتوم رحمی جراحی طی انجام هیستروسکوپی و برداشتن رحم است. این مورد نیز می‌تواند به عنوان یکی دیگر از مشکلات رحمی و ناباروری شناخته شود.

بارداری موفق با رحم سپتوم‌دار

با توجه به نوع و اندازه سپتوم، برخی از افراد بارداری بدون مشکل و بدون عوارض را تجربه می‌کنند. با این حال بارداری با رحم سپتوم‌دار خطر زایمان زودرس را افزایش می‌دهد.

رحم دو شاخ یا قلب شکل

شاید نام رحم قلبی‌ شکل زیبا به نظر بیاید؛ اما در برخی موارد، نه همیشه، می‌تواند منجر به مشکلات شود. «رحم قلبی‌شکل» اصطلاحی برای رحم‌های دو شاخ است که برخلاف شکل واقعی خود، که باید گلابی شکل باشد، حالتی شبیه قلب دارد.

یک انحنا، فرورفتگی یا قوس به داخل، در فوندوس رحم وجود دارد. شاخ‌های رحم به هم نچسبیده و رحم دو شاخ (دو نیم رحم) ایجاد می‌‎شود. بین دو شاخ، فرورفتگی عمقی ایجاد شده و رحم به شکل یک قلب در می‌آید. 

رحم دو شاخ می‌تواند در دوران حاملگی منجر به مشکلاتی جدی شود. در زنان مبتلا به رحم دو شاخ خطر سقط، زایمان زودرس و نمایش غیرطبیعی جنین افزایش می‌یابد.

تشخیص و درمان

اگر نارسایی سرویکس، دهانۀ رحم یا خطر زایمان زودرس وجود داشته باشد، عمل سرکلاژ یا دوختن دهانۀ رحم انجام می‌شود. در خانم‌هایی که به‌طور کلی دچار پیامد‌های نامناسب بارداری و سقط می‌شوند، معمولاً جراحی ترمیم رحم متروپلاستی جهت یکی کردن دو حفره جداگانه رحم انجام می‌شود.

تنها روشی که می‌توان با اطمینان بالایی از وجود این ناهنجاری رحم آگاه شد، سونوگرافی سه بعدی یا تصویربرداری رنگی (MRI) است. از طرف دیگر نیز بسیاری از افراد با وجود رحم قلبی شکل، باز هم حاملگی‌های موفق داشته و هیچ‌گاه از داشتن رحم دو شاخ خود آگاه نخواهند شد. در حاملگی با رحم‌های دو شاخ یا قلبی‌شکل احتمال بارداری دو یا چند قلو بسیار بالا می‌رود.

رحم تک شاخ

در این نوع از ناهنجاری‌‎ نیمی از رحم رشد نکرده و اندازۀ رحم تقریباً نصف اندازه طبیعی است و معمولاً یک لولۀ فالوپ وجود دارد. این ناهنجاری در مراحل اولیه زندگی شخص به وجود آمده است، در واقع مادرزادی بوده و بر اثر اتفاق یا حادثۀ خاصی نیست.

این بیماری یکی از انواع بیماری‌های ژنتیکی بسیار نادر بوده که طی آن بافت رحم به درستی رشد نکرده است. بسیاری از خانم‌ها تا لحظه بارداری از این وضعیت آگاه نیستند.

کسانی که رحم تک شاخ دارند، دو تخمدان دارند؛ اما تنها یکی از آنها از طریق لولۀ فالوپ به رحم متصل است. این ناهنجاری خطر سقط جنین و زایمان زودرس و حاملگی خارج از رحم را افزایش می‌دهد و به عنوان مشکلات رحمی و ناباروری شناخته می‌شود.

خانم‌های مبتلا به این حالت، اغلب به جای دو لولۀ رحمی یک لولۀ رحمی دارند که احتمال ناباروری اولیه را افزایش می‌دهد. تنها درمان برداشتن شاخ یا نوک رحم و در برخی موارد، سرکلاژ برای کاهش خطر زایمان زودرس است.

تشخیص و درمان

در کل نتیجۀ باروری زنان مبتلا به رحم تک شاخی ضعیف است؛ اما باز هم بارداری‌های موفق بسیاری گزارش شده است. برای درمان این ناهنجاری‌، پزشکان در مرکز ناباروری در کرج انجام عمل لاپاراسکوپی را در حالت غیر بارداری توصیه می‌کنند.

با انجام آزمایشات غربالگری می‌توان میزان رشد یا عقب‌ماندگی رشد جنین داخل رحم را تخمین زد و اقدامات لازم برای نجات حیات جنین را در صورت هرگونه مشکلی، انجام داد.

سابقۀ ناباروری، سقط مکرر و تولد زودرس نوزاد موجب می‌شود که پزشک معالج نسبت به وجود رحم تک شاخ مشکوک شود. تشخیص و تأیید قطعی این نوع از مشکلات رحم و ناباروری تنها با سونوگرافی دو و سه بعدی یا لاپاراسکوپی امکان‌پذیر است.

شانس زایمان بی‌مشکل و نوزاد سالم در این موارد تا ۵۰% است. امکان خطر سقط جنین نیز تقریبا تا سه ماهۀ اول بارداری وجود دارد. خطر تولد زودرس به میزان قابل توجهی افزایش می‌یابد و ۱۰ تا ۲۰ درصد احتمال زایمان زودهنگام است. 

بارداری دو قلو با رحم تک شاخ

تجربه بارداری دو قلو در رحم تک شاخ یک بیماری نادر است که می‌تواند خطرات جدی برای مادران داشته باشد. برای جلوگیری از عوارض جدی، آگاهی خود را افزایش دهید.

رحم دوتایی (دیدلفیس)

دو رحم، گاهی دو سرویکس و دو واژن وجود دارد این ناهنجاری با خطر سقط جنین و زایمان زودرس همراه است. در این افراد خطر سقط، زایمان زودرس و غیر‌طبیعی بودن جنین افزایش می‌یابد.

شروع این ناهنجاری مادرزادی از زمانی‌ست که جنینِ دختر در شکم مادرش بوده و مجاری ادراری وی در حال تکمیل است. دلیل به وجود آمدن این ناهنجاری مشخص نیست و ممکن است بر اثر پیوند ژنتیکی به وجود آید.

بارداری‌های همراه با این ناهنجاری ممکن است به راحتی به پایان برسد و نوزاد بسیار ساده به دنیا بیاید. اما در برخی موارد نیز با افزایش خطر سقط جنین و همچنین زایمان زودرس همراه است. به این دلیل که زنانی با ویژگی رحم دوگانه، عموماً رحم کوچک‌تری دارند، ممکن است دچار زایمان زودرس شوند.

این نوع از مشکلات رحمی و ناباروری نباید با رحم قلبی شکل اشتباه گرفته شود. از علائم رحم دوگانه خونریزی‌های شدید هنگام قاعدگی‌ست؛ زیرا هر دو رحم خونریزی می‌کنند و میزان خون قاعدگی بیشتر از حالت نرمال است.

تشخیص و درمان

تشخیص این بیماری معمولاً در حین معاینۀ لگن انجام می‌گیرد که پزشک متوجه عدم شکل طبیعی رحم می‌شود. اگر بیمار دچار سقط‌های مکرر شود نیز امکان تأییدِ وجود این بیماری بیشتر می‌شود. انجام سونوگرافی‌های دو و سه بعدی نیز تشخیص این موارد را ساده‌تر می‌کند.

روش سونوهیستوگرافی نیز یکی دیگر از روش‌های تشخیص است. در این روش مایعی از طریق لوله‌ای نازک داخل رحم قرار داده شده و به پزشک این اجازه را می‌دهد که هرگونه ناهنجاری‌های رحم را تشخیص دهد.

انجام عمل جراحی نیز در این موارد امکان‌پذیر است، اما به ندرت لازم می‌شود؛ زیرا خانم‌هایی که دارای رحم دوگانه هستند اغلب تا زمان بارداری هیچ‌گونه علائم خاصی را تجربه نمی‌کنند.

بیشتر به افرادی که سقط مکرر را تجربه می‌کنند، جراحی پیشنهاد می‌شود تا غشای تقسیم کننده را از بین ببرند. این عمل می‌تواند برای آنها زایمان راحت‌تری را به ارمغان بیاورد.

اصطلاحات رایج سونوگرافی:

• fundus = فوندوس
• cavity = کاویته
• arcuate = رحم قوسی شکل

رحم آرکوئیت

رحم آرکوئیت یا رحم قوسی نوع دیگری از مشکلات رحمی است. در این ناهنجاری قسمت بالای رحم فرو رفته است. یک رحم معمولی ظاهری شبیه به گلابی وارونه دارد.

اگر رحم آرکوئیت داشته باشید رحم صاف نیست و فرورفتگی جزئی مشاهده می‌شود. این مدل رحم هیچ مشکلی برای بارداری ایجاد نمی‌کند و با عوارض جدی همراه نیست. رحم آرکوئیت در خانم‌ها به صورت مادرزادی شکل می‌گیرد.

بسیاری از پزشکان بر این باورند که این مدل رحم کمانی شکل یک نوع طبیعی از انواع رحم است.

بارداری در رحم قوس‌دار

با داشتن این مدل رحم می‌توانید یک بارداری طبیعی را تجربه کنید. افرادی که دارای رحم قوس‌دار یا همان کمانی شکل هستند، معمولا دچار علائم غیر طبیعی نمی‌شوند.

رحم همچنان همانند بارداری‌های دیگر می‌تواند منبسط شود تا جنین در حال رشد فضای کافی داشته باشد. پوشش اندومتر نیز دارای خون طبیعی است.

شکل طبیعی رحم

پس از بررسی مشکلات رحمی و ناباروری، باید شکل طبیعی رحم را نیز توضیح دهیم. رحم ارگانی شبیه گلابی معکوس است که داخل لگن قرار دارد. داخل رحم خالی‌ بوده و با دیواره‌های ضخیم عضلانی پوشیده شده است. یک سوم تحتانی رحم داخل واژن قرار دارد که به این ناحیه «سرویکس» گفته می‌شود. قسمت فوقانی رحم نیز «فوندوس» نامیده می‌شود.

سایز طبیعی رحم

رحم از بالا به پایین حدود ۷.۶۲ سانتی‌متر است، عرضی به اندازه ۵ سانتی‌متر، ضخامتی ۲.۵ سانتی‌متر و حدود ۳۰ گرم وزن دارد.

رحم T شکل

این مورد نوعی ناهنجاری نادر بوده و مدل رحم به شکل حرف T است. در صورتی که لانه گزینی ناموفقی وجود داشته باشد، احتمال بارداری خارج از رحم، زایمان زودرس و سقط جنین را به دنبال دارد.

 علت انحراف رحم به سمت راست یا چپ

عوامل مختلفی باعث انحراف رحم می‌شود. جای زخم و چسبندگی، بافت اسکار ناشی از جراحی‌های قبلی لگن از جمله عمل سزارین، بیماری التهابی لگن (PID) یا سایر عفونت‌ها باعث چسبیده شدن رحم به سایر اندام‌ها می‌شود که به این صورت منجر به انحراف رحم خواهد شد.

حفره رحم چیست

منظور از حفره رحم فضای داخل رحم است. حفره رحم از مهم‌ترین قسمت دستگاه تناسلی خانم‌هاست؛ زیرا به لقاح، حفظ جنین و زایمان کمک بسیار مهمی می‌کند.

بارداری با رحم غیرطبیعی

افراد زیادی با انواع ناهنجاری‌های رحمی بارداری موفق داشته‌اند:

• رحم تک‌ شاخ: بارداری سخت‌تر اما امکان‌ پذیر
• رحم دوشاخ: معمولا بارداری موفق با مراقبت
• رحم سپتوم‌دار: بعد از عمل، احتمال موفقیت بسیار بالا
• رحم آرکوئیت: اغلب بدون مشکل
• رحم T شکل: نیاز به بررسی تخصصی

مشکلات رحمی چگونه باعث ناباروری می‌شوند؟

• اختلال در لانه‌ گزینی
• کاهش خونرسانی
• تغییر شکل کاویته
• سقط مکرر
• زایمان زودرس
• ناباروری ثانویه

تغییرات موقعیت رح

گاهی رحم از موقعیت معمول خود کمی انحراف دارد، مثل:

• رحم آنتِه‌فلکسه (به جلو خم شده) – حالت طبیعی
• رحم رتروفلکسه (به عقب خم شده)
• رحم لِترووِرسه (مایل به راست یا چپ)
• انحراف رحم به سمت راست یا چپ

این موارد معمولا باعث ناباروری نمی‌شوند مگر اینکه همراه با بیماری دیگری باشند.

بیماری‌های دیواره رحم

• فیبروم رحم
• پولیپ اندومتر
• آدنومیوز
• عفونت‌ها (اندومتریت)
• وارونگی رحم

سوالات متداول

رحم دقیقا چیست و در بدن کجا قرار دارد؟

رحم یک عضو عضلانی گلابی‌شکل در لگن زنان است که بین مثانه و روده‌ها قرار دارد و محل رشد جنین در دوران بارداری است.

چند نوع شکل رحم وجود دارد و کدام‌ یک طبیعی است؟

شکل رحم شامل رحم طبیعی، دو شاخ، سپتوم‌دار، تک‌ شاخ، آرکوئیت، دیدلفیس و T-شکل است. از میان آنها رحم طبیعی و رحم آرکوئیت کمترین مشکل را ایجاد می‌کنند.

رحم دو شاخ، تک‌ شاخ و سپتوم‌ دار چه تفاوتی با هم دارند؟

• دو شاخ: فوندوس رحم از بیرون عمیقا فرورفته است.
• سپتوم‌دار: پرده‌ای داخل حفره رحم وجود دارد.
• تک‌ شاخ: فقط یک شاخ رحم تشکیل شده و رحم کوچک‌تر از حد معمول است.

رحم آرکوئیت چیست؟

رحم آرکوئیت یا رحم قوسی‌ شکل فرورفتگی سطحی در فوندوس رحم است و معمولا مشکلی برای باروری ایجاد نمی‌کند.

آیا رحم آرکوئیت باعث سقط یا ناباروری می‌شود؟

در اغلب موارد خیر. رحم آرکوئیت یک تغییر خفیف محسوب می‌شود و اکثر افراد بارداری کاملا طبیعی دارند.

فرق رحم دوشاخ و رحم سپتوم‌دار در چیست؟

• در سپتوم‌دار، مشکل داخل حفره رحم است.
• در دوشاخ، تغییر شکل در قسمت بیرونی فوندوس دیده می‌شود.
• این دو در سونوگرافی دقیق یا MRI قابل تفکیک‌اند.

رحم T-شکل چیست؟

رحمی با حفره باریک شبیه حرف T انگلیسی که گاهی با ناباروری یا سقط ارتباط دارد.

آیا رحم قوسی در سونوگرافی طبیعی محسوب می‌شود؟

بله. در گزارش سونوگرافی وقتی نوشته می‌شود arcuate uterus یعنی فوندوس کمی فرورفته است و معمولا طبیعی به حساب می‌آید.

حفره رحم چیست و چه نقشی در بارداری دارد؟

حفره یا کاویته رحم محل لانه‌ گزینی جنین است. هرگونه تغییر مثل سپتوم، پلیپ یا چسبندگی می‌تواند بر باروری اثر بگذارد.

رحم کج یا انحراف به راست/چپ یعنی چه؟

به آن لتروورسیون یا انحراف جانبی رحم گفته می‌شود. در بیشتر موارد طبیعی است و باعث ناباروری نمی‌شود.

رحم رتروفلکسه چیست؟

رحمی است که به سمت عقب خم شده است. این حالت معمولا مشکلی ایجاد نمی‌کند مگر اینکه با چسبندگی، آندومتریوز یا فیبروم همراه باشد.

رحم کوچک یا نازک چیست و چه مشکلی ایجاد می‌کند؟

رحم کوچک (infantile) یا رحم نازک ممکن است با لانه‌ گزینی ضعیف و سقط همراه باشد و نیاز به درمان هورمونی دارد.

آیا رحم وارونه خطرناک است؟

وارونگی رحم یک وضعیت اورژانسی و نادر است که بیشتر هنگام زایمان اتفاق می‌افتد و نیاز به درمان فوری دارد.

رحم دیدلفیس چیست و آیا بارداری با آن ممکن است؟

رحم دوتایی با دو حفره جداگانه است. بارداری در آن ممکن است ولی نیاز به مراقبت ویژه دارد.

رحم بایکورن (دو شاخ) چقدر شایع است؟

بین ۰.۱ تا ۰.۵ درصد زنان این ناهنجاری را دارند. بسیاری از آن‌ها بارداری موفق دارند.

آیا با رحم دوشاخ یا سپتوم‌دار می‌توان بارداری موفق داشت؟

بله.

• سپتوم‌دار؛ بعد از هیستروسکوپی احتمال موفقیت بسیار بالا می‌رود.
• دوشاخ؛ نیاز به مراقبت ولی بارداری معمولا ممکن است.

درمان رحم سپتوم‌دار چگونه انجام می‌شود؟

با هیستروسکوپی و بریدن پرده داخل رحم. این جراحی کم‌خطر و بسیار مؤثر است.

رحم آرکوئیت و بارداری چه ارتباطی دارند؟

در اکثر موارد هیچ خطری ندارد و بارداری طبیعی انجام می‌شود.

فوندوس رحم چیست؟

قله رحم یا قسمت بالایی رحم که شکل و عمق آن در تشخیص ناهنجاری‌ها اهمیت دارد.

تونیسیته رحم یعنی چه؟

به قدرت عضلانی و انقباضی رحم گفته می‌شود. کاهش آن ممکن است باعث مشکلات باروری یا انقباضات غیر طبیعی شود.

آیا رحم نازک باعث سقط جنین می‌شود؟

اگر نازکی ناشی از آتروفی یا کمبود هورمونی باشد، ممکن است احتمال سقط را افزایش دهد.

رحم طبیعی چه اندازه و شکلی دارد؟

شکل گلابی با طول حدود ۷–۹ سانتی‌متر و ضخامت دیواره مناسب.

چگونه ناهنجاری‌های رحمی تشخیص داده می‌شوند؟

• با:
  سونوگرافی ترانس‌ واژینال
• HSG (عکس رنگی)
• MRI
• هیستروسکوپی

کاویته رحم در سونوگرافی یعنی چه؟

کاویته یعنی فضای داخلی رحم؛ جایی که جنین باید رشد کند.

آیا همه ناهنجاری‌های رحمی قابل درمان هستند؟

بسیاری از آنها مثل سپتوم، پولیپ، چسبندگی و گاهی دوشاخ قابل اصلاح‌اند. اما برخی مثل تک‌ شاخ قابل درمان کامل نیستند ولی می‌توان بارداری موفق داشت.

آیا با رحم قوسی‌ شکل (Arcuate) می‌توان دوقلو باردار شد؟

بله. رحم قوسی شکل مانعی برای دوقلو شدن نیست.

رحم سه‌ خطی در سونوگرافی یعنی چه؟

به ظاهر سه لایه اندومتر در فاز فولیکولی گفته می‌شود و یک علامت مناسب برای انتقال جنین است.

عکس رحم آرکوئیت یا تک‌ شاخ چه شکلی است؟

در عکس رنگی یا MRI، فرورفتگی ملایم در فوندوس (آرکوئیت) و یک شاخ کوچک و باریک (تک‌ شاخ) دیده می‌شود.

کورنه رحم چیست؟

شاخ کوچک جانبی رحم است. در رحم تک‌شاخ ممکن است شاخ غیر ارتباطی وجود داشته باشد که نیاز به بررسی دارد.

چه زمانی باید برای بررسی رحم به پزشک مراجعه کنیم؟

در موارد زیر:

• سقط مکرر
• ناباروری
• دردهای شدید قاعدگی
• خونریزی‌های غیرطبیعی
• نتایج مشکوک سونوگرافی
• سابقه ناهنجاری‌های مادرزادی