زایمان زودرس

واژۀ زایمان زودرس برای توصیف زایمان‌هایی است که در آن نوزادان زودتر از موعد مقرر به دنیا می‌آیند. اهمیت زایمان زودرس در این است که در نوزادانی که بسیار زودتر از موعد به دنیا آمده‌اند، میزان مرگ و میر دورۀ نوزادی و همچنین عوارض و بیماری‌ها بیشتر است. 

در صورتی می‌گوییم زایمان به موقع اتفاق افتاده است که نوزاد «رسیده» باشد. منظور از رسیده بودن، تکامل ریۀ جنین به شکلی‌ست که نوزاد بدون دستگاه و اکسیژن مشکلی پیدا نکند.

زمانی ‌که خانمی باردار می‌شود، معمولاً باید از تاریخ آخرین روز از اولین عادت ماهیانه‌اش حداقل ۳۷ هفته تمام بگذرد تا نوزادش به این درجه از تکامل برسد. بنابراین زایمان زودتر از ۳۷ هفته را به‌عنوان زایمان زودرس در نظر می‌گیریم. در حال حاضر با توجه به پیشرفت‌های علم پزشکی و امکان نگهداری کودکان نارس در دستگاه‌های پیشرفته و بخش‌های مراقبت ویژۀ نوزادان NICU، سنی که نوزادان زودرس پس از به دنیا آمدن قادر به ادامۀ حیات (هر چند در ابتدا به کمک دستگاه) هستند رو به کاهش است.

از سویی نوزادانی که زودتر از ۲۶ هفته بارداری متولد می‌شوند حتی در صورتی ‌که زنده بمانند، معمولاً دچار عوارض شدید مانند نابینایی، عدم توانایی در راه رفتن، حرکت کردن و عدم تکامل بسیاری از قابلیت‌های رفتاری هستند. به همین دلیل توصیه شده است در مورد نوزادانی که قبل از ۲۶-۲۲ هفته متولد شده‌اند اصلاً عملیات احیا انجام نشود. اما در مورد سایر نوزادان که بعد از ۲۶ هفته متولد شده‌اند، معمولاً تلاش برای زنده نگه داشتن آنها انجام می‌شود. معمولاً خود زایمان زودرس را با توجه به سن حاملگی در زمان وقوع، به دو بخش زایمان زودرس زودهنگام و دیر‌هنگام تقسیم‌بندی می‌کنند.

زایمان زودرس دیرهنگام به زایمان بین ۳۷-۳۴ هفته گفته می‌شود. اهمیت این تقسیم بندی در میزان مرگ و میر و عوارض ایجاد شده در این دو گروه است. اما این بدان معنی نیست که زایمان بعد از ۳۴ هفته عاری از خطر است. در واقع بعضی از مطالعات به این نکته اذعان دارند که زایمان بین ۳۷-۳۴ هفته نیز هنوز با میزان بالایی از عوارض و مرگ و میر را به همراه است.

روند زایمان زودرس ممکن است خود‌به‌خود شروع شود یا اینکه به دلایلی پزشک ناگزیر زایمانی را انجام دهد که نوزاد نارس باشد. مثلاٌ مادری مبتلا به مسمومیت شدید بارداری (از عوارض فشار خون در بارداری) باشد که تنها راه درمان آن خاتمه دادن به بارداری است یا مثلاً در شرایطی که محدودیت رشد داخل رحمی جنین داریم و نارسایی جفت به حدی است که تداوم بارداری به ضرر جنین بوده و حتی ممکن است به مرگ جنین منجر شود، در این موارد خارج کردن جنین بهتر از ادامۀ بارداری در محیط رحمی نامطلوب است. گاهی هم بعضی از عوارض طبی مثل فشار خون بارداری می‌توانند باعث شروع زایمان زودرس شوند (یعنی بدون مداخله پزشک).

علائم هشدار دهنده زایمان زودرس

اگر بین ۲۰ هفتگی بارداری تا ۳۶ هفتگی زایمان داشته باشید، به عنوان زایمان زودرس شناخته می‌شود. در ادامه علائمی که باید به آنها توجه داشته باشید برای شما ذکر خواهیم کرد:

• احساس انقباضات هر ده دقیقه یکبار یا بیشتر
• تغییر در ترشحات واژن
• کمردرد خفیف
• احساس فشار در ناحیه لگن (HIP)

• گرفتگی‌هایی مانند گرفتگی ناشی از قاعدگی
• گرفتگی شکم همراه با اسهال یا بدون آن

اینکه خانم باردار در طی روز گاهی انقباضات رحمی را تجربه کند، طبیعی است. اما اینکه شش انقباض یا بیشتر در یک ساعت داشته باشد، طبیعی نیست.

انقباض مکرر رحم یا ایجاد سفتی منجر به باز شدن دهانه رحم می‌شود. اگر با توجه به علائمی که برای شما ذکر کردیم مشکوک به زایمان زودرس شدید، حتما به پزشک مراجعه کنید.

دلایل زایمان زودرس

 پزشکان متخصص زنان کرج در بیمارستان و زایشگاه مریم، بر این باورند که به جز موارد طبی، در بعضی موارد زایمان زودرس خود‌به‌خود شروع می‌شود. این روند ممکن است مثل زایمان سر موعد با درد شروع شود یا با پارگی کیسۀ آب جنین بدون درد آغاز شود. پارگی زودرس کیسۀ آب در اثر دلایل متعددی رخ می‌دهد که مهم‌ترین آن عفونت کیسۀ آب است. اما در بعضی از شرایط دیگر مثل پایین بودن شاخص تودۀ بدن BMI یا پایین بودن وضعیت اجتماعی-اقتصادی، کمبود‌های تغذیه‌ای و استعمال دخانیات نیز دیده می‌شود.

سایر عواملی که ممکن است موجب زایمان زودرس دیده شوند، شامل خونریزی‌های اوایل بارداری، مصرف دارو‌های غیرمجاز، سن کم یا بالای مادر، قامت کوتاه مادر، عوامل شغلی مثل شغل‌های سخت و طاقت‌فرسا و زیاد بودن ساعات کاری هفتگی است. عوامل روانی مثل افسردگی، اضطراب و استرس مزمن نیز در ارتباط با زایمان زودرس مطرح شده‌اند.

بعضی عفونت‌ها مثل عفونت کلیه و مجاری ادرار نیز ممکن است با زایمان زودرس همراه باشند. به همین دلیلی هرگاه بیماری با درد زیر شکم به پزشک مراجعه می‌کند پزشک همزمان به دردهای زایمان زودرس و درد ناشی از عفونت ادراری فکر می‌کند و حتما آزمایش ادرار نیز درخواست خواهد کرد.

 از آنجایی که زایمان زودرس (پره ترم) گاهی عود می‌کند و به‌صورت خانوادگی هم ممکن است دیده شود نقش عوامل ژنتیکی هم در بروز آن مطرح شده است. یکی از عوامل مرتبط با زایمان زودرس بیماری‌ها و التهابات لثه می‌باشد. بهتر است معاینۀ دندان و لثه قبل از اقدام به بارداری صورت گیرد و التهابات و عفونت‌های مرتبط درمان شوند. چرا‌که در بارداری حتی در صورت تشخیص و درمان این بیماری‌ها خطر زایمان زودرس کم نخواهد بود.

فاصله بین زایمان‌ها در بروز زایمان زودرس یا پره ترم نقش دارد و همچنین فواصل خیلی کم (کمتر از ۵۹ ماه) سبب افزایش خطر زایمان زودرس می‌شود. کوتاه بودن طول دهانۀ رحم هم از مواردی است که می‌تواند سبب زایمان زودرس شود و این مورد در صورتی ‌که زود تشخیص داده شود با دوختن دهانۀ رحم تا حدی قابل پیشگیری است. ضمناً بارداری‌های چند قلویی و نیز بارداری‌های حاصل از روش‌های کمک باروری (IVF) نیز با خطر زایمان زودرس همراه هستند.

خطرات ناشی از زایمان زودرس

همانطور که گفتیم با توجه به مراقبت‌هایی که بعد از تولد انجام می‌گیرد بیشتر نوزادان بدون هیچ مشکلی به زندگی خود ادامه می‌دهند.

اما با این حال امکان ایجاد خطراتی طی کوتاه مدت و طولانی مدت وجود دارد. در حقیقت هر چه نوزاد زودتر متولد شود، احتمال ایجاد عوارض بیشتر خواهد شد.

وزن هنگام تولد نیز نقش بسیار مهمی در ایجاد خطرات دارد. برخی از مشکلات در بدو تولد مشخص است، در برخی دیگر پس از گذشت مدتی رخ می‌دهد.

عوارض کوتاه مدت

طی هفته‌های اول عوارض ممکن است شامل چنین مواردی باشد:

مشکلات تنفسی

کودک نارس ممکن است ریه‌های کاملا شکل گرفته‌ای نداشته باشد و به همین دلیل مشکلات تنفسی را تجربه کند، این عارضه قابل درمان است.

مشکلات قلبی

برخی از مشکلات قلبی در بین نوزادان نارس مشاهده می‌شود که در صورت عدم درمان می‌تواند باعث نارسایی قلبی شود.

مشکلات مغزی

هر چه کودک زودتر متولد شود، خطر خونریزی مغزی بیشتر می‌شود، به این عارضه خونریزی داخل بطنی گفته می‌شود. بیشتر خونریزی‌ها خفیف بوده و پس از مدت کمی بهبود پیدا می‌کند. 

اما با این حال برخی نوع شدیدتری را تجربه می‌کنند که منجر به آسیب دائمی مغز خواهد شد.

مشکل در کنترل دما

نوزادان نارس به راحتی گرمای بدن خود را از دست می‌دهند و به اندازه یک نوزاد کامل چربی در بدن خود ندارند؛ بنابراین قادر به ایجاد گرمای کافی برای جبران گرمای از دست رفته در بدن خود نیستند.

مشکلات گوارشی

نوزادان نارس حاصل از زایمان زودرس سیستم گوارشی کاملی ندارند، چنین شرایطی می‌تواند منجر به انتروکولیت نکروزان شود. این مشکل پس از شروع تغذیه رخ می‌دهد. نوزادانی که از شیر مادر تغذیه می‌کنند کمتر دچار چنین مشکلی می‌شوند.

مشکلات خونی

نوزادان نارس بیشتر در معرض مشکلاتی خونی مانند کم خونی و زردی قرار دارند. با وجود کم خونی، بدن گلبول قرمز کافی ندارد و این حالت در نوزادان نارس بیشتر مشاهده می‌شود.

مشکلات متابولیسم

نوزادان نارس اغلب دچار مشکلات متابولیسمی هستند. طی این فرایند بدن غذا و نوشیدنی‌ها را تبدیل به انرژی می‌کند. برخی از نوزادانی که زود متولد می‌شوند معمولا سطح قند خون پایینی دارند. 

می‌تواند به این علت باشد که نوزادان نارس در اغلب مواقع قند خون ذخیره شده کمتری نسبت به نوزادان ترم دارند. همچنین در تبدیل قند ذخیره شده خود به شکل قابل استفاده‌تری دچار مشکل می‌شوند.

مشکلات سیستم ایمنی

در نوزادان نارس سیستم ایمنی به طور کامل توسعه نیافته است و این شرایط باعث افزایش خطر ابتلا به بسیاری از بیمای‌ها می‌شود.

عفونت در یک نوزاد تکامل نیافته می‌تواند به سرعت وارد جریان خون وارد شود و باعث مشکل تهدیدکننده زندگی به نام سپسیس خواهد شد.

عوارض طولانی مدت

در طی طولانی مدت امکان ایجاد چنین مشکلاتی وجود دارد:

• فلج مغزی (مشکلاتی در تون عضلانی، حرکت و وضعیت بدن)
• مشکلات بینایی
• مشکلات شنوایی
• مشکلات رفتاری و سلامت روان

عوامل خطرساز

در اغلب مواقع علت دقیق زایمان زودرس مشخص نیست؛ اما با این حال برخی موارد احتمالی در افزایش احتمال آن موثر است:

• بارداری دو قلو، سه قلو یا بیشتر
• فاصله زمانی کمتر از شش ماه بین بارداری‌ها (بهتر فاصله بین بارداری‌ها ۱۸ تا ۲۴ ماه باشد)
• انجام روش‌های کمک باروری مانند لقاح آزمایشگاهی
• تجربه سقط جنین
• سابقه زایمان زودرس

برخی از شرایط پزشکی نیز می‌تواند احتمال زایمان زودرس را افزایش دهد از جمله:

• مشکلات مرتبط به دهانه رحم، رحم یا جفت
• عفونت‌هایی مانند دستگاه تناسلی و مایع آمنیوتیک
• مشکلات مداوم مانند دیابت در بارداری و فشار خون بالا
• ضربه وارد شدن به بدن

سبک زندگی که می‌تواند خطر بارداری زودرس را افزایش دهد:

• سیگار کشیدن، نوشیدن الکل یا مصرف داروهای غیر قانونی در بارداری
• کمبود وزن یا اضافه وزن قبل از بارداری
• بارداری قبل از ۱۷ سالگی یا بعد از ۳۵ سالگی
• تجربه اتفاقات استرس‌زا مانند از دست دادن عزیزان یا هر مسئله دیگری

پیشگیری

پیشگیری از زایمان زودرس هدفی دشوار و گاه دست‌نیافتنی است. چرا‌که دانش پزشکی تاکنون، مکانیسم‌های واقعی دخیل در شروع درد‌های زایمان را کشف نکرده است. به عبارتی هنوز عامل یا عواملی که باعث شروع درد زایمان می‌شود، مشخص نیست.

برای مثال بیمارانی که سابقۀ زایمان زودرس به علت کوتاه بودن دهانۀ رحم دارند، با دوختن دهانۀ رحم (سرکلاژ) از زایمان زودرس جلوگیری می‌کنند و حتی در بعضی بیماران که سابقۀ زایمان زودرس قبل از ۳۷ هفته (بدون کوتاهی طول دهانۀ رحم) را دارند ممکن است استفاده از ترکیبات پروژستونی سودمند باشد.

نشانه‌های زایمان زودرس تقریباً شبیه زایمان سر موعد است. یعنی همان سه علامت معروف درد، آب ریزش و خونریزی (شوی زایمانی) هر چند گاهی درد‌ها شدت کمتری دارند و در این فرصت در صورتی ‌که مراجعه به پزشک صورت گیرد ممکن است بتوان با تجویز دارو دردها را متوقف کرد. در کسانی که زایمان زودرس در اثر کوتاه بودن طول دهانۀ رحم اتفاق می‌افتد غالباً بی هیچ نشانۀ قبلی و بدون اینکه دردی ایجاد شود دهانۀ رحم باز شده و زایمان رخ می‌دهد.

بیمارستان و زایشگاه مریم کرج تمهیدات زیادی در این زمینه اندیشیده است که مادران عزیز از ابتدای بارداری می‌توانند با خیالی آسوده تمام مراحل زایمان خود را در این مرکز بگذرانند. در بیمارستان مریم زایمان طبیعی بدون درد، IVF، زایمان در آب و… در بهترین شرایط ممکن انجام می‌شود.

آیا نوزاد زنده می‌ماند؟

امروزه با توجه به دلیل امکانات کافی و رسیدگی‌هایی که انجام می‌گیرد، اغلب نوزادان حاصل از زایمان زودرس زنده می‌مانند و بدون مشکل به زندگی خود ادامه می‌دهند.

با این حال خطراتی برای نوزادان بین ۲۶ تا ۳۰ هفته وجود دارد که برخی از آنها متاسفانه زنده نمی‌مانند یا دچار مشکلاتی می‌شوند.

برای جلوگیری چی بخوریم

بر اساس مطالعه‌ای متوجه شده‌اند در خانم‌های بارداری که رژیم غذایی سالمی دارند و به اندازه کافی از سبزیجات، میوه‌ها و غلات کامل مصرف می‌کنند و آب کافی می‌نوشند، خطر ابتلا به زایمان زودرس تا حد زیادی کاهش می‌یابد.

چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟

هر زمان که قبل از ۳۷ هفتگی در بارداری دچار علائمی از جمله لکه بینی، ترشح مخاطی یا آبکی از واژن و خونریزی شده‌اید، نیاز به مراجعه به پزشک دارید.