در این مقاله به بررسی صحبت‌های پزشکان کلینیک داخلی در بیمارستان و زایشگاه مریم کرج در مورد دیابت بارداری خواهیم پرداخت.
شروع و تشخیص دیابت را در دوران بارداری، دیابت بارداری می‌گویند؛ یعنی مادر حامله قبل از بارداری دارای آزمایشات قند‌خون طبیعی بوده، اما تست‌های غربالگری در دوران بارداری مختل گزارش می‌شوند.
میزان شیوع
دیابت بارداری به‌طور متوسط در ۲ درصد مادران باردار دیده می‌شود، اما در بعضی از گزارشات تا ۲۵ درصد موارد نیز گزارش شده است. حاملگی باعث افزایش مقاومت به انسولین و افزایش انسولین خون می‌شود. بنابراین، ممکن است برخی از مادران حامله، مستعد به بروز دیابت باشند.
افزایش مقاومت به انسولین در دوران بارداری از ترشح مواد دیابت‌زا از قبیل هورمون رشد، هورمون آزادکنندۀ کورتیکوتروپین، لاکتوژن پلاسما و پروژسترون از جفت و نیز تجمع چربی در بدن مادر ناشی از کاهش فعالیت جسمانی و افزایش کالری دریافتی مادر در دوران باردرای حاصل می‌شود.
عوامل خطر دیابت بارداری
برخی از عوامل در افزایش احتمال این عارضه در بارداری نقش دارد که این موارد به شرح زیر است:
۱- سابقۀ خانوادگی دیابت در خویشاوندان درجۀ اول
۲- افزایش وزن مادر قبل از حاملگی (BMI>30)
۳- سن بالای ۲۵ سال مادر حامله
۴- سابقۀ تولد نوزاد بیشتر از ۴۱۰۰ گرم در بارداری‌های قبلی
۵- تست تحمل گلوکز مختل قبل از حاملگی
۶- سابقۀ سندروم تخمدان پلی کیستیک (PCOD)
۷- ابتلای مادر به سندروم متابولیک
۸- ابتلای مادر به افزایش فشار خون اولیه یا فشار خون ایجاد شده در دوران باردرای
۹- سابقۀ از دست دادن بچه یا تولد نوزاد معلول با علت نامعلوم در حاملگی‌های قبلی
۱۰- سابقۀ مصرف اخیر کورتون در مادر
تشخیص
تشخیص دیابت بارداری با تست‌های غربالگری دیابت انجام می‌گیرد. در مادرانی که دارای عوامل خطر ایجاد دیابت بارداری از جمله موارد ذکر شده هستند، باید در اولین فرصت ممکن تست‌های غربالگری دیابت انجام شود. اما در افرادی که هیچ‌گونه عامل خطری برای ایجاد دیابت بارداری ندارند، در هفته‌های بین ۲۴ تا ۲۸ حاملگی تست‌های غربالگری انجام می‌شود.
آزمایش غربالگری دیابت
بعد از مصرف ۷۵ گرم گلوکز قند‌خون یک و دو ساعت بعد از مصرف گلوکز چک می‌شود. ضمناَ قبل از مصرف گلوکز، باید قند‌خون ناشتا چک شود. اگر قند‌خون ناشتا بیشتر از ۹۲ یا بعد از ساعت بیشتر از ۱۸۰ و بعد از دو ساعت بیشتر از ۱۵۳ بود، شخص مبتلا به دیابت بارداری است.
عوارض
دیابت بارداری می‌تواند شاملِ عوارض ایجاد شده برای مادر، جنین و نوزاد متولد شده شود که در ادامه به بررسی چند مورد خواهیم پرداخت:
- پرا اکلامپسی (افزایش فشارخون مادر)
- پلی هیدرآمینوس (افزایش مایع دور جنین)
- ماکروزومی (بزرگی جثه جنین)
- ارگانومالی (بزرگ شدن قلب و کبد جنین)
- تروما یا آسیب حین تولد در جنین از جمله دَررفتگی شانه جنین حین تولد
- افزایش نیاز به انجام عمل جراحی سزارین
- مشکلات تنفسی در نوزاد متولد شده
- ایجاد اختلالات متابولیکی در نوزاد از قبیل هیپوگلایسمی (کاهش قند‌خون)، افزایش بیلی روبین (زردی خون) و هیپوکلسمی (کاهش کلسیم خون)
پیشگیری
مهم‌ترین اصلِ پیشگیری، کاهش وزن قبل از اقدام به بارداری (در صورت ابتلا به اضافۀ وزن) و نیز انجام آزمایشات به موقع غربالگری دیابت در مادر است. ترک سیگار، استفاده از رژیم غذایی مناسب، ورزش و تحرک کافی از جمله راه‌حل‌های مؤثر در پیشگیری از دیابت بارداری هستند.
استفاده از پنج گروه اصلی غذایی (نان و غلات، شیر و لبنیات، گوشت، تخم مرغ، حبوبات و مغز‌ها، میوه‌ها و سبزی‌ها) و رعایت تعادل و تناسب در رژیم غذایی نیز در پیشگیری از دیابت بارداری بسیار مؤثر است.
درمان
هدف اصلی درمانِ دیابت باردرای، جلوگیری از عوارض آن و مهم‌تر از همه کاهش ریسک تولد یک بچۀ بزرگ جثه (با وزن بیشتر از ۴۱۰۰ گرم در زمان تولد) است. درمان بر ۳ اصل استوار است:
۱- ورزش و فعالیت جسمانی
۲- رعایت رژیم غذایی
۳- درمان دارویی
ورزش و فعالیت جسمانی
ورزش‌های هوازی باید در حدی که متخصص محترم زنان با توجه به شرایط جسمانی مادر در دورانِ حاملگی صلاح دانسته و اجازه می‌دهد، انجام شود. در بیمارستان مریم این ورزش‌ها توسط بهترین پزشکان متخصص زنان کرج تجویز می‌شود.
رژیم غذایی
توصیه می‌شود که تعداد وعده‌های غذایی افزایش یابد؛ از میزان مصرف مواد غذایی کالری‌زا با چربی بالا کاسته شود، مصرف میوه‌جات و سبزیجات تازه به‌ویژه در میان وعده‌های غذایی افزوده شود، مصرف شیرینی‌جات، سیب‌زمینی، ماکارونی، نانِ لواش و بربری به حداقل ممکن رسانده شود؛ برنج فقط ظهرها، آن هم ۸-۶ قاشق غذاخوری، مصرف شیر و لبنیات کم‌چرب، به‌ویژه در میان وعده‌های غذایی توصیه می‌شود.
استفاده از روغن‌های مایع به جای روغن‌های جامد مصرف کنید. در انتهای این مقاله به بررسی بیشتر در رابطه با تغذیه خواهیم پرداخت. رژیم غذایی مناسب برای دیابت بارداری تقریباً مشابه رژیم‌های مناسب برای سایر انواع دیابت است. این رژیم شامل یک رژیم متعادل، همراه با مصرف غذا‌های سالم و پرهیز از مصرف غذا‌های پرچرب، پرنمک یا حاوی شکر است.
توصیه‌های غذایی
- محدود کردن مصرف قند و شکر و غذا‌های حاوی آنها (مانند شیرینی، بیسکوئیت، مربا، آدامس، نوشابه‌ها و غیره).
- صرف وعده‌های غذایی به‌طور منظم و در ساعات مقرر
- صرف غذا در سه وعدۀ اصلی (صبحانه، ناهار و شام) و سه میان‌وعده (میان‌وعدۀ صبح، میان وعدۀ عصر و قبل از خواب)
- استفاده از نان‌های سبوس‌دار مانند سنگک
- مصرف حبوبات (نخود، لوبیا و عدس و…)
- پرهیز از مصرف غذا‌های پرچرب و سرخ شده، مصرف بیشتر غذا‌ها به شکل آب‌پز، بخار‌پز یا کبابی
- مصرف روغن گیاهی و روغن گیاهی سرخ کردنی
- استفاده از گوشت‌های کم چرب و مرغ و ماهی بدون پوست
- مصرف حداکثر ۳ تا ۴ تخم مرغ در هفته
- مصرف شیر و لبنیات کم‌چرب
- مصرف میوه و سبزی به شکل تازه، سالاد و سبزی‌ها بدون سس و با چاشنی‌هایی نظیر آب لیموترش یا نارنج تازه و مقدار اندکی روغن زیتون
- مصرف مرکبات
- کم کردن مصرف نمک تا حد امکان (کمتر از یک قاشق مرباخوری)
- محدود کردن مصرف غذا‌های آماده و کنسروی (همگی حاوی مقادیر زیادی نمک، شکر یا چربی هستند)
- انجام ورزش‌های ساده مثل پیاده‌روی منظم
- ارتباط مداوم با مشاور تغذیه
درمان دارویی
در مبحث درمان دارویی، باید از دارویی استفاده کرد که قند‌خون مادر را به‌طور مناسب کاهش داده اما از جفت عبور نکند و برای جنین آسیب‌زا نباشد.
مؤثر‌ترین و بی‌ضررترین درمانِ دارویی دیابتِ بارداری تجویز انسولین‌های تزریقی برای مادر در دوران حاملگی است. بعد از اینکه انسولین برای مادر مبتلا تجویز شد، باید به‌صورت مرتب و زیر‌نظر پزشک معالج، قند‌خون خود را در منزل چک و ثبت نموده و جهت تنظیم دوز انسولین در روز‌های بعد به پزشک ارائه نماید.
معمولاَ با بزرگ شدن جثۀ جنین و افزایش سن حاملگی، مقدار مورد نیاز انسولین نیز افزوده می‌شود. تقریباً در تمام موارد دیابت حاملگی، با تولد نوزاد و ختم حاملگی نیاز به ادمۀ تجویز انسولین برای مادر وجود ندارد، اما برخی از مادران مبتلا به دیابت حاملگی در صورت عدم رعایت موارد پیشگیری کننده از ایجاد دیابت، در آیندۀ دور و نزدیک مبتلا به دیابت نوع ۲ خواهند شد که درمان آن در مراحل اولیه انسولین نبوده و معمولاَ با قرص‌های خوراکی کنترل خواهد شد.
غربالگری زودهنگام دیابت در بارداری
دیابت، شایع‌ترین عارضه طبی در بارداری است و به دو نوع دیابت قبل از بارداری و دیابت بارداری تقسیم‌بندی می‌شود. منظور از دیابت قبل بارداری این است که خانم باردار، قبل از باردار شدن مبتلا به دیابت است و با وجود آن وارد بارداری می‌شود. دیابت بارداری، یعنی آنکه تشخیص دیابت در حین بارداری داده می‌شود.
متاسفانه بسیاری از مادران باردار، به‌دلیل آنکه از دیابت قبل از بارداری خود خبر ندارند و قبل از اقدام به بارداری بررسی‌های لازم و آزمایشات مربوط به دیابت را انجام نداده‌اند، اولین بررسی قند و غربالگری دیابت برای آنها طی حاملگی انجام می‌شود. تشخیص دیابت در طی حاملگی برای آنها گذاشته می‌شود، در حالی که این افراد دیابتشان مربوط به قبل از بارداری است.
به‌دلیل عوارض بسیار زیاد دیابت روی جنین و مادر، تشخیص و درمان دیابت قبل از بارداری بسیار ضروری است. عوارض جنینی دیابت‌های قبل بارداری که از قبل کنترل و درمان نشده باشند، شامل موارد زیر است:
- سقط‌های خودبه‌خود که با کنترل ضعیف قند خون مرتبط است.
- زایمان زودرس
- ناهنجاری‌های جنین
- اثر روی رشد جنین
- اختلالات تنفسی بعد از تولد در نوزاد
- افت قند نوزاد بعد از تولد
- عوارض قلبی در نوزاد
عوارض و اثرات دیابت بر مادر
- مسمومیت بارداری (پره اکلامپسی)
- عوارض کلیوی
- عوارض چشمی
- عوارض روی اعصاب حسی و حرکتی در تمام بدن
- کتواسیدوز دیابتی و کما
- عفونت‌های متعدد و عدم کنترل آنها
- افزایش مرگ‌ومیر در مادران دیابتی
به‌دلیل عوارض متعدد دیابت بر جنین، نوزاد و همچنین مادر دیابتی، باید تشخیص زودرس، کنترل و درمان سریع آن انجام شود.
بهترین زمان اقدام به تشخیص، درمان و کنترل دیابت، قبل از بارداری است. در واقع فردی که قصد بارداری دارد، باید از ۲ الی ۳ ماه قبل به پزشک متخصص خود مراجعه کند تا معاینات و آزمایشات لازم برای ایشان انجام شود، اگر مشخص شد که این فرد مبتلا به دیابت بوده و متاسفانه خود بیمار مطلع نبوده است، درمان لازم و تصحیح روش زندگی قبل از باردار شدن برای ایشان انجام می‌شود.
به‌عنوان مثال بایستی وزن بیمار کنترل شود و اگر بیمار چاق است، باید قبل از بارداری وزن ایشان تا حد قابل قبول پایین آورده شود. همچنین تغذیه مناسب، کم کردن مصرف مواد قندی و چربی برای آنها باید برنامه‌ریزی شود و تحرک آنها افزایش یابد. ورزش کردن منظم و پرهیز از بی‌تحرکی بسیار ضروری است.
پس از کنترل قند خون، اصلاح وزن و تغذیه مناسب، بررسی‌های لازم از نظر وضعیت فشار خون، قلبی- عروقی، کلیوی، چشمی، اعصاب حسی و محیطی، عفونت‌ها و… انجام می‌شود.
اگر تمامی موارد فوق بررسی شود و مشکلی وجود نداشته باشد، همچنین HbA1C (هموگلوبین) بیمار کمتر یا مساوی ۶ را نشان دهد، به بیمار اجازه بارداری داده خواهد شد. در طی بارداری نیز چک مکرر قند خون، مراقبت از نظر ابتلا به فشارخون، بروز عوارض در ارگان‌های مختلف، عوارض جنینی و مادری مرتبا بررسی خواهد شد.
اگر در بررسی‌های قبل از بارداری فرد دیابت نداشت و اجازه بارداری به ایشان داده شد، غربالگری دیابت در حاملگی این دسته بدین صورت است که:
افراد کم‌خطر
در افراد کم‌خطر بررسی روتین و مکرر قند خون در بارداری لازم نیست و همان آزمایش ابتدای بارداری کافی است. افراد کم‌خطر ویژگی‌های زیر را دارند:
- هیچ مورد دیابت در اعضای درجه یک خانواده ندارند.
- سن کمتر از ۲۵ سال دارند.
- قبل از بارداری وزن نرمال دارند.
- هیچگاه سابقه متابولیسم غیر طبیعی قند نداشتهاند.
- سابقه بد مامایی در بارداری قبلی نداشتهاند.
افراد با خطر متوسط
در افراد با خطر متوسط قند خون، علاوه بر اندازه‌گیری در ابتدای بارداری، در هفته ۲۴ تا ۲۸ بارداری با تست GCT 50 گرمی یعنی سنجش سطح گلوکز پلاسما یک ساعت پس از مصرف ۵۰ گرم گلوکز، بدون توجه به زمان اندازه‌گیری، اگر جواب این تست ایراد داشته باشد، تست تکمیلی GCT 100 گرمی برای بیمار انجام می‌شود.
افراد پرخطر
در افراد پرخطر بایستی تست قند خون در هر زمان و در اولین فرصت اندازه‌گیری شود و منتظر زمان خاصی در بارداری نباشند. افراد پرخطر ویژگی‌های زیر را دارند:
- چاقی شدید
- سابقه خانوادگی مثبت از نظر دیابت
- سابقه قبلی ابتلا به دیابت بارداری
- متابولیسم مختل گلوکز
لزوم غربالگری زودهنگام دیابت در این افراد، برای تشخیص زودرس عوارض مادری و جنینی متعددی است که به‌واسطه دیابت در مادر، جنین و نوزاد ایجاد می‌شود. با تشخیص زودرس و درمان به‌موقع از بسیاری از این عوارض و اختلالات مادری و جنین پیشگیری خواهد شد.
بدون دیدگاه